4η Αυγούστου 1936 μέσα από τις σελίδες του περιοδικού PATRIA.

4Η ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1936: Ο ΜΥΣΤΙΚΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ.

Σε όλα τα εθνικιστικά κινήματα και καθεστώτα του Μεσοπολέμου λέξεις όπως "θεωρία", "δόγμα", "ιδεολογία" δεν έχουν βιβλική σημασία, αλλά εκφράζουν προπαντός την ανάγκη για πίστη, δηλαδή τη συγκεχυμένη διανοητική τάση  εκείνου που δρα, να πιστεύει απολύτως σε αυτό που κάνει. Το γεγονός πως ο Χίμμλερ παρατηρούσε πως οι άνδρες των Ες Ες δεν ενδιαφέρονταν για τα καθημερινά προβλήματα αλλά αποκλειστικά για τα ιδεολογικά ζητήματα και "για τη μεγάλη τύχη να έχουν επιλεγεί για ένα αιώνιο χρέος", δεν πρέπει να αποδοθεί σε φαρισαϊκό ζήλο ούτε σε θρησκευτική πίστη, αλλά στην ανάγκη που  επικρατεί σε όλα τα ολοκληρωτικά κινήματα να "δημιουργηθεί η πίστη". Μια πίστη που θα προκαλέσει σαν μια καθαρτική φλόγα πρώτα απ' όλα μια εσωτερική αλλαγή.  Το Καθεστώς της 4ης Αυγούστου επωφελήθηκε ιδεολογικά από το γεγονός πως γεννήθηκε σε μια γη αρχαίου σκεπτικισμού και, όπως είναι γνωστό, χρειάζονται λιγότερες αγριότητες για να επιβάλλεις κάτι νέο, όταν ο κόσμος πιστεύει με λιγώτερο φανατισμό. Ωστόσο, και σε αυτή την περίπτωση υπήρχε το ζητούμενο της δημιουργίας του "νέου ανθρώπου", του προσαρμοσμένου στα μέτρα του μεταξικού καθεστώτος, το οποίο είχε απορρίψει την χριστιανική ή την φιλελεύθερη αντίληψη, που άφηνε οπωσδήποτε ένα περιθώριο αποδοχής του ανθρώπου, όπως ακριβώς είναι, με τις αρετές και τα ελαττώματά του. Ο χριστιανικός πεσσιμισμός υπηρετεί την εξουσία της Εκκλησίας, αλλά είναι ταυτοχρόνως και μια βαθιά επιβεβαίωση, ιστορικά αιτιολογημένη, των αδυναμιών και της ανεπάρκειας του ανθρώπου Και ο φιλελεύθερος καταναλωτισμός είναι μεν προς το συμφέρον των αστών που διαθέτουν τα μέσα παραγωγής των επιθυμητών αγαθών, αλλά ανταποκρίνεται επίσης σε πραγματικές ανάγκες και επιθυμίες, μέσα σε αυτό που λέγεται αγώνας ζωής. Αντίθετα, η ολοκληρωτική φιλοσοφία αντιμετωπίζει συνήθως ένα διαρκές δίλημμα: ο άνθρωπος-μάζα, αναγνωρίζεται μόνο όταν χρησιμοποιείται σαν όργανο για την κατάληψη της εξουσίας. Αμέσως μετά, με κάποιον μαγικό τρόπο, οφείλει να μεταμορφωθεί σε έναν "νέο άνθρωπο". Στον αγώνα για την εξουσία ενδυναμώνονται τα χειρότερα χαρακτηριστικά του παλαιού ανθρώπου, όπως η απίστευτη ικανότητά του να πιστεύει, να προδίδει, να καταδίδει, να ψεύδεται και ύστερα περιμένουν με εμπιστοσύνη ότι μέσα από αυτήν την αισχρή χρυσαλλίδα θα βγει ένας νέος Ζίγκφριντ. Για παράδειγμα, το αυταρχικό σταλινικό καθεστώς ενθάρρυνε συστηματικά τις χειρότερες ιδιότητες του Ρώσου, την υποταγή του στην εξουσία, τη χωριάτικη ικανότητά του να ψεύδεται με πονηριά και προσποιητή αφέλεια, και από την άλλη τιμωρούσε τις καλύτερες όψεις του, όπως τη γενναιοφροσύνη και την καλοσύνη. Ύστερα, παρουσίασε στον κόσμο αυτό το φρικαλέο αποτέλεσμα σαν αριστούργημα, και απόρησε, γιατί ο κόσμος έστρεψε το βλέμμα του αλλού. Δεν είχαν όμως έτσι ακριβώς τα πράγματα στην περίπτωση της 4ης Αυγούστου. Μολονότι το καθεστώς Μεταξά είχε σχεδόν όλα τα χαρακτηριστικά μιας ολοκληρωτικής δικτατορίας, η προσωπικότητα του "Αρχηγού" ήταν εκείνη που έδινε τις συνισταμένες στο καθεστώς. Κι ο Ιωάννης Μεταξάς, σύμφωνα με τα δικά του γραφόμενα, αισθανόταν ως "ένας ιππότης που είχε θέσει το ξίφος του στην υπηρεσία του Μονάρχη του". Ερμηνεύοντας αυτή τη φράση σε κοινωνιολογικούς όρους βλέπουμε πως ο ηγέτης της 4ης Αυγούστου ανήκε στην παλαιά στρατοκρατική αριστοκρατία της Ευρώπης, της οποίας η αρχή του τέλους είχε σημάνει με την έκρηξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Με άλλα λόγια επρόκειτο για μια προσωπικότητα η οποία ήθελε μεν να δημιουργήσει τον "νέο άνθρωπο" σύμφωνα με τα μέτρα και τα σταθμά της δικής της ιδεολογίας, αλλά και η οποία ταυτοχρόνως δεν είχε καμμία θέληση να έρθει σε απόλυτη και κάθετη ρήξη με το πολιτικό και πολιτειακό κατεστημένο της χώρας, όσο κι αν ένιωθε μέσα του ότι το ελληνικό κράτος στο παρελθόν τον είχε αδικήσει και είχε παραγνωρίσει τις ικανότητες του. Κατά συνέπειαν σεβόταν απόλυτα την κρατούσα ορθόδοξη θρησκεία την οποία θέλησε μόνο να τροποποιήσει. Από αυτή τη βάση αρχίζει η ιστορία των σχέσεων 4ης Αυγούστου και θρησκείας.  Ως απόλυτος κυβερνήτης του Ελληνικού κράτους, ο Ιωάννης Μεταξάς έθεσε πρώτη του προτεραιότητα την ποδηγέτηση και την απόλυτη καθοδήγηση της σκέψης του Ελληνικού λαού στα μονοπάτια που εκείνος επιθυμούσε και χάραζε. Για να το επιτύχει αυτό χρησιμοποίησε σαν πιο πρόσφορο, ενδεδειγμένο και αποτελεσματικό όπλο του την προπαγάνδα κυρίως εντός της χώρας. Ο Τύπος, το Ραδιόφωνο που τότε άρχισε να εκπέμπει, η Εκπαίδευση, ο Κινηματογράφος, καθώς και κάθε άλλο πρόσφορο μέσο επιστρατεύθηκαν, για να πείσουν τους Έλληνες πως το Καθεστώς της 4ης Αυγούστου ήταν το πολίτευμα του εικοστού αιώνα που ερχόταν να αντικαταστήσει τον Φιλελευθερισμό και τη Δημοκρατία του περασμένου αιώνα που είχαν τις ρίζες τους στις τεκτονικές στοές και τη, μασσωνικής έμπνευσης, Γαλλική Επανάσταση. Βεβαίως, η ίδια προσπάθεια γινόταν εκείνη ακριβώς την περίοδο και στα ανατολικά σύνορα της Ευρώπης, όπου οι Μπολσεβίκοι προσπαθούσαν να πείσουν τα πολυάριθμα και ετερογενή πλήθη της ΕΣΣΔ πως ο Κομμουνισμός ήταν το μέλλον της ανθρωπότητας. Εάν θελήσουμε να εξετάσουμε τα πράγματα από θρησκειολογική άποψη, τότε οφείλουμε να πούμε πως το Καθεστώς της 4ης Αυγούστου ήταν κατά κύριο λόγο ένα πνευματικό φαινόμενο και ως τέτοιο πρέπει να εξετασθεί και να γίνει κατανοητό σε όλη του την έκταση και το βάθος. Όπως ο Κορνέλιος Κοντρεάνου δημιούργησε την ίδια περίοδο στη Ρουμανία ένα είδος ορθοδόξου μυστικισμού του υπερεθνικισμού, και με μεσσιανικά κηρύγματα κατάφερνε να μετατρέπει τους φοβισμένους νεαρούς επαρχιώτες από τη Μολδαβία και την Τρανσυλβανία σε ανθρώπους που ήταν έτοιμοι να σκοτώσουν, αλλά και να πεθάνουν για τα ιδανικά τους, έτσι και ο Μεταξάς έδωσε στο καθεστώς του τη μορφή μιας πνευματικής εξέγερσης εναντίον όλων των παλαιών ιδεολογιών "που διέφθειραν τις ιερές αρχές της θρησκείας, της πατρίδος και της οικογενείας". Μολονότι πολιτικά επεδίωκε να ακολουθεί ένα ρεαλιστικό δόγμα, ωστόσο δεν πίστευε στη δυνατότητα της "ευτυχίας" επί της γης, και συνεπώς απέκρουε όλες τις τελεολογικές αντιλήψεις κατά τις οποίες, σε μια ορισμένη περίοδο θα γίνει μια οριστική τακτοποίηση του ανθρωπίνου γένους. Στην πράξη απέβλεπε μόνο στο να λύσει τα προβλήματα που ετίθεντο ιστορικά από μόνα τους και που από μόνα τους εύρισκαν ή υποδείκνυαν τη λύση τους, ασχέτως εάν κάποιοι τους έδιναν μεταφυσική χροιά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής του της νοοτροπίας είναι και το εξής γεγονός: Μετά τον θάνατο του Χρυσοστόμου Παπαδοπούλου, πρώτου Αρχιεπισκόπου Αθηνών, συνήλθε η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος και εξέλεξε ως διάδοχο στον θρόνο του τον από Κορινθίας, Δαμασκηνό Παπανδρέου, τον μετέπειτα κατοχικό Αρχιεπίσκοπο. Τότε με επέμβαση του ο Ιωάννης Μεταξάς ακύρωσε, λόγω κάποιου κανονικού "κωλύματος", την εν λόγω εκλογή και προώθησε στον θρόνο τον φίλα προσκείμενο σε εκείνον, τον από Τραπεζούντος Χρύσανθο Φιλιππίδη. Στις ενστάσεις των συνοδικών αρχιερέων, πως τον Δαμασκηνό τον εξέλεξε το Αγιον Πνεύμα και άρα ο κυβερνήτης έπρεπε να αποδεχθεί το θέσφατον, ο κατά τα άλλα βαθιά πιστός Μεταξάς απήντησε εκπλήσσοντας όσους τον άκουγαν: "Δεν θα επιτρέψω ούτε στο Αγιον Πνεύμα να μου διαλύσει το κράτος!" Στον άνθρωπο της ιδεολογίας της 4ης Αυγούστου συμπεριλαμβάνοντο το Εθνος, η Πατρίδα και ο ηθικός νόμος, πράγματα που συνέδεαν με ισχυρούς δεσμούς τα άτομα αλλά και τις γενιές με μια παράδοση και μια αποστολή η οποία καταστέλλει το ένστικτο της κλειστής ζωής με τις σύντομες απολαύσεις, για να θρονιάσει μέσα στο καθήκον μια ζωή ανώτερη, ελεύθερη από τους περιορισμούς του τόπου και του χρόνου. Μια ζωή στην οποία ο άνθρωπος, μέσα από την αυταπάρνηση, από τη θυσία των ιδίων του συμφερόντων, μέσα ακόμα και από τον ίδιο του τον θάνατο, πραγματοποιεί ολόκληρη εκείνη την πνευματική ύπαρξη στην οποία ενυπάρχει η αξία του ως ανθρώπου. Δηλαδή στο Έθνος. Αυτή η πνευματική αντίληψη της ιδεολογίας της 4ης Αυγούστου ανέβλυσε από τη συσσωρευμένη για δεκαετίες αντίδραση εναντίον του μαλθακού και υλιστικού θετικισμού του 19ου αιώνα. Καμμία δράση δεν εξαιρέθηκε από το κριτήριο της ηθικής και τίποτε δεν μπόρεσε να αφαιρέσει από επάνω του την αξία που ορίζει ότι όλα ανήκουν σε μια τάξη με ηθικούς σκοπούς. Γι' αυτό και η ανθρώπινη ζωή, υπό αυτά τα δεδομένα, είναι σοβαρή, αυστηρή, θρησκευτική, αφιερωμένη σε έναν κόσμο στηριγμένο στις ηθικές και υπεύθυνες δυνάμεις του πνεύματος. Ο οπαδός της 4ης Αυγούστου ήταν ο άνθρωπος που περιφρονούσε τη βολική ζωή. Το Καθεστώς της 4ης Αυγούστου δεν παρέμεινε αδιάφορο ενώπιον του θρησκευτικού δεδομένου και γενικά ενώπιον μιας ιδιαίτερα θετικής θρησκείας όπως είναι η ελληνική ορθοδοξία. Το μεταξικό κράτος δεν είχε μια δική του θεολογία αλλά είχε μια ηθική κι έναν ιδιόμορφο μυστικισμό. Έτσι η νόμω κρατούσα θρησκεία θεωρήθηκε ως μια από τις πιο βαθειές εκδηλώσεις του πνεύματος και κατά συνέπεια το κράτος τη σεβόταν και την προστάτευε. Το Καθεστώς του Μεταξά, εξαιρουμένης της προσωπολατρίας του Αρχηγού που καλλιεργούσε, δεν δημιούργησε έναν δικό του "θεό", όπως θέλησε παλιότερα να κάνει μέσα στο ακραίο παραλήρημα της Συντακτικής, ο Ροβεσπιέρος. Ούτε προσπάθησε μάταια να τον σβήσει από τις ψυχές των ανθρώπων, όπως αποπειράθηκε ο Μπολσεβικισμός. Σε μια δική του χάραξη θρησκευτικού δρόμου προσπάθησε να "παντρέψει" το αρχαίο ελληνικό πνεύμα, καταφανώς "ειδωλολατρικό", με την κρατούσα ορθόδοξη θρησκεία δημιουργώντας με αυτόν τον τρόπο τον "Ελληνοχριστιανισμό". Όσο κι αν καταδικάζουν πολλοί σήμερα την ιδέα του "Ελληνοχριστιανισμού" κι αν την θεωρούν ιστορικά ανέφικτη, ωστόσο οφείλουν να την εξετάσουν μέσα στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα και στα ιστορικά πλαίσια στα οποία εμφανίσθηκε και αναπτύχθηκε. Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου είχε ανάγκη από μια "δική του θρησκεία", μια θρησκεία προσαρμοσμένη στα μέτρα του. Ο Χριστιανισμός, που αντικρούει την ηρωική αντίληψη της ζωής και τον υπεράνθρωπο, που κηρύσσει την αποτυχία του ανθρώπου ο οποίος δεν στηρίζεται στη συγνώμη και τη συγχωρετικότητα, που διδάσκει στους πιστούς του να στρέφουν και τη άλλη παρειά στα ραπίσματα, δεν του αρκούσε κι ούτε του ταίριαζε. Η Λογική, από την άλλη, είχε απογοητεύσει, αφού από αυτήν γεννήθηκαν οι υποκριτικές δημοκρατίες του μεσοπολέμου καθώς και μια επιστήμη η οποία δεν έδωσε στους ανθρώπους ούτε την ειρήνη, ούτε την ευτυχία. Κι αφού ο άνθρωπος στρέφεται εκ φύσεως προς το θείο, προκύπτει η ανάγκη για μια νέα θρησκεία, ταυτόχρονα μεταφυσική και γήινη, κληρικαλιστική και λαϊκή, ειδωλολατρική και χριστιανική, προσαρμόσιμη σε όλες τις αντιφάσεις και στα ασαφή αλλά ποθητά οράματα. Η μορφή του χαρισματικού Αρχηγού, του Ιωάννη Μεταξά, βρίσκεται τοποθετημένη στο κεντρικό σημείο αυτής της πίστης, εκεί όπου η ανάγκη των μαζών για μια λατρεία δένεται με την ανάγκη για έναν Αρχηγό. Μέχρι τότε ήδη η αστική επανάσταση του Διαφωτισμού, που κυβέρνησε τη νέα γαλλική κοινωνία στο όνομα όλων των κοινωνικών τάξεων, είχε νιώσει την ανάγκη να δώσει μια θρησκευτική υποβλητικότητα στο σύστημα της. Το πέτυχε εν μέρει με τις τελετές, με τις γιορτές που τόσο αγαπούσε ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ, εύκολα αντιγραμμένες από τις ειδωλολατρικές ή τις χριστιανικές. Και φυσικά πέρασε ξυστά από το γελοίο, αγγίζοντας τα όρια του, με τη μασονικής έμπνευσης λατρεία της "θεάς Λογικής" των Γάλλων επαναστατών, μία λαϊκή λειτουργία χωρίς νόημα, μία παράλογη απόπειρα να ενωθούν το ορθολογικό με το θείο. Στην περίοδο του Μεσοπολέμου, όλα τα Εθνικιστικά και ολοκληρωτικά κινήματα ξαναπήραν τον ίδιο δρόμο και το καθένα τους προσπαθούσε να ερμηνεύσει, να κωδικοποιήσει, να χρησιμοποιήσει τα λαϊκά χαρακτηριστικά και τις παραδόσεις. Η ναζιστική Γερμανία, βαθιά επηρεασμένη από τον Νιτσεϊσμό, κατασκεύασε ένα υποβλητικό αμάλγαμα από τον γερμανικό παγανισμό και τον μεσαιωνικό Καθολικισμό. Ο ιταλικός Φασισμός αιωρήθηκε ανάμεσα στη χρησιμοποίηση της κρατικής Καθολικής θρησκείας με οικουμενικούς και αυτοκρατορικούς σκοπούς και στη δημιουργία ενός φασιστικού μυστικισμού, ενός Φασισμού ιεραποστολικού τύπου. Την ίδια περίοδο στη Σοβιετική Ρωσία κυριαρχούσαν αυταρχικές θεότητες, το κόμμα-παντογνώστης και η δικτατορία του προλεταριάτου είχαν τα δικά τους σκηνώματα με πρώτο τη σορό του Λένιν, την οποία προσκυνούσαν υποχρεωτικώς για δεκαετίες και προσκυνούν κυριολεκτικώς μέχρι σήμερα οι νοσταλγοί του ερυθρού τρόμου και των σοβιέτ. Όλες οι θρησκείες που "γεννιούνται" μέσα στα πλαίσια των ολοκληρωτικών καθεστώτων, υιοθετούν αμέσως την αρχή της Θείας Πρόνοιας, υποτάσσοντάς την σε δικές τους ιδιαίτερες ανάγκες. Ο Θεός είναι με εκείνους που έγιναν κατά τη δική του εικόνα και ομοίωση κι όχι με τις διάφορους "εχθρούς και βαρβάρους". Για τους Σοβιετικούς η Πρόνοια ήταν ο Θεός της Ιστορίας που ενσαρκώνεται στην καθοδήγηση του κόμματος και στον εκάστοτε γραμματέα του, τον μόνο ικανό να τον ερμηνεύσει με ακρίβεια. Οι Ιταλοί φασίστες είχαν μια θεότητα οπωσδήποτε ντόπια, καθισμένη ανάμεσα στον αυτοκρατορικό Δία του Παλατίνου και στον Αιώνιο Πατέρα της Καππέλλα Σιξτίνα, δηλαδή τον επιδέξιο Ντούτσε που τους κατάφερνε να συμφωνήσουν. Αλλά και το καθεστώς της 4ης Αυγούστου είχε όλα εκείνα τα στίγματα και τις τάσεις, τα στοιχειώδη γνωρίσματα των αυταρχικών κινημάτων με λατρευτικό χαρακτήρα. Σε μια προσπάθεια επιστροφής στην ένδοξη ελληνική αρχαιότητα επανήλθαν στο φως οι πιο βαθιές λαϊκές μνήμες και τα προγονικά τελετουργικά. Ως σύμβολο του καθεστώτος υιοθετήθηκε ο διπλούς πέλεκυς, πανάρχαιο μινωικό σύμβολο, ενώ ταυτοχρόνως αναβίωσαν, έστω και θεατρικά, αρχαίες εορτές όπως τα Δελφικά και τέθηκαν στην "καθημερινή διάταξη" νυκτερινές λαμπαδηφορίες και η λατρεία των ηρωικών προγόνων. Το σύμβολο της ιερής φλόγας, που προέρχεται από τις αρχέγονες προμηθεϊκές τελετές, συναντάται επίσης και στους αγνώστους στρατιώτες του Εθνικισμού όπως και στα φλογερά σύμβολα των δημοκρατικών και αριστερών παρτιζάνων. Όλα αυτά τα καθεστώτα οργάνωναν λαμπαδηφορίες και άναβαν νυκτερινές "καθαρτικές" πυρές και νεκρικές λατρείες των προγόνων με μια πραγματική μανία. Την ίδια περίοδο στη γειτονική Ιταλία ο Μουσσολίνι διακήρυσσε πως "ένας λαός που θεοποιεί τους νεκρούς του δεν θα ηττηθεί ποτέ!". Αλλά και ο Χίτλερ ύψωσε βωμό στους πεσόντες και τους αφιέρωσε νίκες, ενώ οι Σοβιετικοί ηγέτες μεταμόρφωσαν το Κρεμλίνο σε μαυσωλείο τους. Η Ελλάς έχει μια ακατάλυτη ιστορική πορεία μέσα στον χρόνο κι αυτό έπρεπε να εμπεδωθεί πρώτα από όλα, από τους ίδιους τους Έλληνες. Έτσι γεννήθηκε η θεωρία του "Τρίτου Ελληνικού Πολιτισμού" ο οποίος άρχιζε να λάμπει ξανά κάτω από την ηγεσία του Αρχηγού. Η Ελλάς θα πρωτοπορούσε και πάλι στον κόσμο. Έτσι, μια παγκόσμια ορθόδοξη διάσκεψη με τη συμμετοχή κορυφαίων θεολόγων όπως ο π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ, που οργανώθηκε στην Κηφισιά το έτος 1936, απέβλεπε ακριβώς στο να αναλάβει η ελλαδική ορθοδοξία την πρωτοκαθεδρία της Ορθοδοξίας παγκοσμίως, παραγκωνίζοντας τρόπον τινά το υπό τουρκική κατοχή Οικουμενικό Πατριαρχείο. Οι "θρησκείες" που αναπτύχθηκαν εκείνη την περίοδο μέσα στα εθνικιστικά κινήματα και καθεστώτα της Ευρώπης, όπως αυτό του Ιωάννη Μεταξά, παίρνουν από τις θρησκείες των θεών την αντίληψη του μυστηρίου, με αποτέλεσμα να συναντάται και σε αυτές η ιδέα της "άνωθεν μεσσιανικής ιερής αποστολής", η εξαγγελία σχεδίου για την "αναμόρφωση του κόσμου" κ.ά. Η μυστηριολογία, στη συγκεκριμένη περίπτωση, είχε μια ιδιαιτερότητα. Ναι μεν εξήγγειλε δημόσια τη μεσσιανική αποστολή του Καθεστώτος και του Αρχηγού καθώς και τα σχέδια για την αλλαγή του κόσμου, αλλά κρατούσε μυστικό το πότε θα πραγματοποιηθούν αυτά, γεγονός όμως που της στερούσε κύρος. δείτε το video "Ο Ιωάννης Μεταξάς και η 4η Αυγούστου" > Κωνσταντίνος Τσοπάνης δημοσιεύθηκε στο 5ο τεύχος του περιοδικού PATRIA (Οκτώβριος 2007)