«Ίμια: Τα απόρρητα τηλεγραφήματα των Αμερικανών».

Διαχείριση κρίσης και αποφάσεις

Του Χρήστου Ιακώβου
Διευθυντής του Κυπριακού Κέντρου Μελετών


Η εκτεταμένη χρήση ανεκδότου αρχειακού υλικού σε ένα βιβλίο για την παρουσίαση μίας περιπτωσιολογικής κρίσης αποτελεί ένα χρήσιμο εργαλείο για τη συνακόλουθη επαλήθευση, μέσα από αυτή, των θεωρητικών συμπερασμάτων από τους μελετητές που αναλύουν την εξωτερική πολιτική και την λήψη αποφάσεων. Το προσφάτως εκδοθέν βιβλίο των δημοσιογράφων Μιχάλη Ιγνατίου και Αθανασίου Έλλις, «Ίμια: Τα Απόρρητα Τηλεγραφήματα των Αμερικανών» (Εκδόσεις Λιβάνη, 2009), εμπίπτει σε αυτή την κατηγορία.

Τα απόρρητα έγγραφα του Αμερικανικού υπουργείου εξωτερικών, που έρχονται για πρώτη φορά στο φως, αποκαλύπτουν μία αλυσίδα διαπραγματεύσεων, συμβατικής διπλωματίας, μεταξύ Αμερικανών αξιωματούχων και αξιωματούχων εξ αμφοτέρων των εμπλεκομένων μερών (Ελλάδος-Τουρκίας) κατά τη διάρκεια της κρίσης. Τα έγγραφα είναι ιδιαιτέρως αποκαλυπτικά της δέσμευσης που έλαβε ο τότε υπουργός εξωτερικών της Ελλάδος, Θεόδωρος Πάγκαλος, υποχωρώντας στις πρώτες πιέσεις των Αμερικανών για την απόσυρση της Ελληνικής σημαίας από τα Ίμια, στο πρώτο μάλιστα στάδιο της διαπραγμάτευσης το βράδυ της 30ης Ιανουαρίου 1996 («Οι ισχυροί άνεμοι θα καταστρέψουν τη σημαία και η Ελλάδα δεν θα την αντικαταστήσει»). Ήταν η πρώτη Ελληνική υποχώρηση σε μία σειρά άλλων που έγιναν, προκειμένου οι Αμερικανοί, ως διαμεσολαβητές, να διαχειριστούν διπλωματικώς την κρίση η οποία οδήγησε τελικά σε απεμπλοκή αλλά ταυτοχρόνως δημιούργησε τις «γκρίζες ζώνες» στο Αιγαίο.





Τα τελευταία πενήντα χρόνια, η εξέλιξη των θεωριών λήψης αποφάσεων οδήγησε στη διατύπωση διαφόρων μεθοδολογικών προτάσεων ανάλυσης εξωτερικής πολιτικής. Η πλέον διαδεδομένη, αυτή της ορθολογικής ανάλυσης, θεωρεί π.χ. συγκεκριμένες προϋποθέσεις για τη λήψη αποφάσεων ως δεδομένες και έχει ως αφετηρία το ότι στα γεγονότα υπάρχει απόλυτος τάξη, η οποία δεν είναι εύκολο να διαπεραστεί. Χαρακτηριστικό γνώρισμα αυτής της μεθόδου είναι ο ορθολογισμός ο οποίος βασίζεται στην ορθή ή εσφαλμένη αντίληψη στην τελική λήψη αποφάσεων. Οι αντιλήψεις προσδιορίζουν τη συμπεριφορά και τον προσανατολισμό στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων, οι οποίες εξαρτώνται από ποικίλους παράγοντες. Ένας μεγάλος αριθμός εσφαλμένων αντιλήψεων καταστρέφουν την εικόνα που έχει κάποιος για τα πράγματα και θέτουν όρια στον ορθολογισμό κατά τη διαδικασία λήψης αποφάσεων στην εξωτερική πολιτική.

Μέσα από το βιβλίο μπορεί κάποιος εύκολα να καταλάβει τη διάκριση μεταξύ ατομικής και συλλογικής απόφασης. Η ορθολογική επιλογή που αφορά τόσο τη συλλογική όσο και την ατομική απόφαση έχει χαρακτηριστικό γνώρισμα το πλέγμα αλληλεπιδράσεων, μέσω του οποίου είναι δυνατόν να δημιουργηθούν εξαρτήσεις. Στην περίπτωση αυτή, οι τομείς άσκησης επιρροής που προσδιορίζουν τις αποφάσεις μπορεί να χαρακτηρίζουν το ενδοκρατικό περιβάλλον, το εξωτερικό περιβάλλον και το σύστημα αποφάσεων εξωτερικής πολιτικής. Στην κρίση των Ιμίων, έπαιξαν σημαντικό ρόλο το ότι ο Σημίτης α) ήταν νέος στην πρωθυπουργία, β) δεν είχε στρατηγικό σχέδιο διαχείρισης της κρίσης και πίστευε ότι η Ελλάδα έπρεπε, πάση θυσία, να απεμπλακεί, άρα δεν είχε άλλες στρατηγικές επιλογές εκτός από την εύσχημη υποχώρηση και γ) θεωρούσε εκ των προτέρων ότι έπρεπε να μην δυσαρεστήσει τους Αμερικανούς, χωρίς καν οποιαδήποτε προσπάθεια να το αποκρύψει, τουλάχιστον για διαπραγματευτικούς σκοπούς. Αυτά τα δεδομένα τελεολογικά οδήγησαν τη διαχείριση της κρίσης από Ελληνικής πλευράς σε παθητικότητα, έλλειψη συνοχής μεταξύ δημοσίων δηλώσεων και διπλωματικών χειρισμών, αναποτελεσματικότητα και, το χειρότερο, σε συρρίκνωση στόχων.

Από την στιγμή που Σημίτης και Πάγκαλος, παρά τις διαφωνίες του υπουργού άμυνας, Γερασίμου Αρσένη, και του αρχηγού των ενόπλων δυνάμεων, ναυάρχου Λυμπέρη, έγιναν προβλέψιμοι ως προς τις επιλογές τους, απώλεσαν ένα σοβαρό πλεονέκτημα στην τακτική της διπλωματικής διαπραγμάτευσης με τους Αμερικανούς και κατέστησαν εαυτούς επιρρεπείς σε υποχωρήσεις. Στην ορθολογική ανάλυση, αυτές είναι οι περιπτώσεις κατά τις οποίες οι λαμβάνοντες τις αποφάσεις δεν ενεργούν με βάση τον αντικειμενικό κόσμο που τους περιβάλλει αλλά με βάση τις προσωπικές τους αντιλήψεις, το δικό τους σύστημα πεποιθήσεων (belief system) και τις δικές τους εκτιμήσεις. Με άλλα λόγια μεταξύ της απόφασης και των εισερχομένων πληροφοριών, κατά τη διαχείριση μίας κρίσης, παρεμβάλλεται το σύστημα πεποιθήσεων που μετασχηματίζει τους αρχικούς στόχους και μπορεί να οδηγήσει τον αποφασίζοντα σε εσφαλμένη τελική επιλογή σύμφωνα με την οποία δεν εκτιμώνται ορθώς οι στόχοι και οι ανάγκες της εξωτερικής πολιτικής.

Θεωρώ ότι το αρχειακό υλικό που περιλαμβάνεται στο βιβλίο θα συμβάλει σημαντικά στην προσπάθεια ανάλυσης και συστηματοποίησης της δυναμικής σχετικά τη διαδικασία λήψης αποφάσεων στην κρίση των Ιμίων. Επιπλέον, η δημοσιογραφική παρουσίαση των γεγονότων στη διαπραγμάτευση του θέματος μπορεί να προσφέρει ένα ευχάριστο ανάγνωσμα σε όποιον επιθυμεί να σχηματίσει εικόνα από μία συγκεκριμένη αμερικανική οπτική γωνία και να προβληματιστεί γύρω από το κλασικό ερώτημα στην ανάλυση εξωτερικής πολιτικής και διαχείρισης κρίσεων: «πως θα πρέπει οι πολίτες να κατανοούν τη διαδικασία λήψεως αποφάσεων από τις κυβερνήσεις τους σε κρίσιμες περιόδους».